زبان نایین

چکیده: گویش نایینی متعلق به گروه زبان های مرکزی ایران از شاخه زبان ای ایرانی غربی شمالی است.در سال های اخیر، به سبب گرایش گویشوران این گویش به زبان فارسی معیار، که خود نتیجه برخی تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در جامعه ماست، هر روزه شاهد کاهش تعداد گویشوران این زبان و میزان کاربرد آن در حوزه های مختلف هستیم و، با ادامه این روند، بیم آن می رود که این گویش برای همیشه به دست فراموشی سپرده شود. در پژوهش حاضر، مواردی بررسی می شوند ک این گویش را در معرض خطر نابودی قرار می دند.جامعه آماری این پژوهش را افراد ساکن در شهر نایین تشکیل می دهد. حجم نمونه آماری در این پژوهش با توجه به جمعیت شهر نایین، در پنج گروه سنی مختلف، سه گروه تحصیلی و دو جنس زن و مرد 400 نفر تعیین و پرسشنامه ها با هدف ارزیابی دو احتمال گذار زبان یا حفظ زبان، با توجه به مبانی نظری و عوامل موثر در حفظ زبان تنظیم شد و در نهایت 350 پرسشنامه معتبر به دست آمد. این مطالعه نشان می دهد که تقریباً تمامی زنان و مردان مشمول این پژوهش در مقاطع سنی، تحصیلی و شغلی مختلف، در حوزه های مختلف (خانه، کوچه و بازار، ارتباط های خویشاوندی و ... ) زبان فارسی معیار را بیشتر از گویش نایینی به کار می برند؛ بنابراین گویش نایینی از وضعیت خوبی برخوردار نبوده، از جمله گویش های در خطر است.

 1 . مقدمه

این پژوهش به بررسی وضعیت کاربردی کنونی گویش نایینی، متعلق به گروه زبان های مرکزی ایران از شاخه زبان های ایرانی غربی شمالی (اُرانسکی1328: 144-145) در شهر نایین می پردازد. هدف پژوهش، تعیین میزان پویایی یا زوال این گویش و نیز عوامل دخیل در پدیده گذار زبانی در جامعه زبانی نایین است. ازآنجا که گذار زبان همواره در بافت جامعه صورت می گیرد، در این بررسی نیز با نگرشی جامعه شناختی به این پدیده پرداخته شده و ابزارهای یک پژوهشگر جامعه شناس (پرسشنامه، مصاحبه و ....) جهت ارزیابی این گویش به کار گرفته شده است.با استفاده از پرسشنامه و اجرای یک پژوهش میدانی، موقعیت های زیر از نظر احتمال وقوع به محک آزمایش زده می شود: 1) دامنه کاربرد گویش نایینی نیز همانند سایر زبان ها و گویشهای محلی، تحت تأثیر زبان معیار و رسانه ها تا چند دهه دیگر بسیار محدود می شود. 2) گویشوران نایینی، به خلاف انتظار، همانند گذشته، با وجود برخورد با زبان معیار و گسترش رسانه ها، زبان محلی خود را حفظ خواهند کرد. این پژوهش در کنار هدف کلی خود، به ارزیابی و مقایسه میزان تأثیرگذاری عوامل مختلف در بقا یا زوال یک زبان نیز می پردازد و از این رهگذر اطلاعات سودمندی در اختیار برنامه ریزان قرار می دهد. 1-1 عوامل مؤثّر در پدیده گذار زبانی مطالعات و پژوهش ها نشان می دهد که عواملی چون مهاجرت، صنعتی شدن و تغییرات اقتصادی، زبان آموزش و فشارهای دولتی و حکومتی، شهرنشینی و تمدن، تفاوت فاحش سطح اعتبار دو زبان و نیز جمعیت کم گویشوران زبان از جمله مهم ترین عوامل گذار زبان هستند (فسلد 1987: 16). از دیگر عواملی که در حفظ یا گذار زبان، اهمیّت بسیار دارد، می توان به نگرش های زبانی افراد اشاره کرد. یار محمدی (1374 : 17) در این مورد معتقد است که، اگر زبانی به عللی وارد قلمرو جامعه زبانی دیگری بشود، به طوری که نگرش زبانی آن جامعه را به زبان بومی در جهت منفی گذار دهد، زبان بومی در خطر زوال قرار می گیرد. اما سؤال این است که نگرش های زبانی تحت تأثیر چه عواملی هستند؟ بنا بر نظر وورم[1]، نگرش زبانی مثبت می تواند نتیجه عواملی چون برتری اقتصادی، نفوذ فرهنگی، فتوحات و نفوذ سیاسی، فرصت های اجتماعی و اقتصادی حاصل از به کارگیری آن زبان باشد (همانجا). با توجه به این موضوع، می توان نگرش های مثبت گویشوران یک زبان به آن را حافظ حیات یک زبان دانست (داوری: ۱۳۸۶؛۱۳۸۴). روشن است که فرایندهای حفظ[2]، تغییر[3]، گذار و مرگ زبان[4]، به ندرت به صورت ناگهانی و اتفاقی بروز می کنند و، به طور معمول فرایندهایی زمان بر هستند. مراد از «گذار زبان» دست کشیدن یک جامعه زبانی به نفع یک زبان جدید است. حفظ زبان فرایندی است که، طی آن، اکثریت یک جامعه بر کاربرد زبان خود اصرار می ورزد. به طور کلی مرگ و حفظ زبان و سایر فرایندهای قرار گرفته در این طیف، پدیده هایی اجتماعی هستند. ترقی ( 1386 : 101) به نقل از کریستال (2000 :70-90 ) عوامل مؤثّر درمرگ زبان ها را چنین بیان می کند: 1. نابودی فیزیکی یک قوم می تواند منجر به نابودی زبان آن قوم می گردد. 2. گذار فرهنگی یک جامعه می تواند منجر به گذار و در نهایت مرگ یک زبان شود. در جوامع دو زبانه یا چند زبانه، هرگاه زبانی، خواه بومی خواه بیگانه، منزلت زبان رسمی و آموزشی و سیاسی و اقتصادی را کسب کند و زبان یا زبان های دیگر به زبان هایی تبدیل شوند که فقط در محیط های محدود خانواده و محلی و بومی به کار روند، این زبان ها رفته رفته به لحاظ فرهنگی ضعیف می شوند و رو به نابودی می روند. ۳. نیاز افراد به یادگیری زبان مسلط برای به دست آوردن شغل خوب و تأثیر آن زبان در رفع فشارهای اقتصادی. ۴. زبان نظام آموزشی می تواند زبان های محلی و بومی (درصورت تفاوت) را از بین ببرد. ۵. زبان غالب رسانه های فراگیر می تواند منجر به مرگ زبانهای بومی گردد. 2-1 ارزیابی میزان زنده بودن زبان با توجه به اینکه عوامل بسیاری در زوال و بقای یک زبان دخیل است، ارزیابی وضعیت زبان ها از این نظر بسیار دشوار است. با این همه ، درجه حیات زبان شاخصی اساسی است که در تعیین نوع برنامه احیا از آن استفاده می شود. ارزیابی تغییرات حیات زبان در طول زمان یکی از عوامل موثر در موفقیت برنامه احیای زبان در معرض تهدید است. در یکی از اسناد یونسکو با نام «حیات و مخاطر زبان» (گروهی از مولفان 2003)، نُه عامل شاخص زوال و بقای زبان ها به شرح زیر ارائه می شود: انتقال/ عدم انتقال زبان در میان نسل ها؛ تعداد کل گویشوران؛ نسبت گویشوران به کل جمعیت؛ کمیت و کیفیت رشد زبان در نقش های مختلف؛ واکنش به حوزه ها و رسانه های جدید؛ زبان آموزی؛ سواد آموزی و زبان آموزش علوم؛ سیاستهای دولتی و سازمانی شامل موقعیت و کاربرد رسمی؛ نگرش های زبانی اعضای جامعه؛ کمیت و کیفیت مستند سازی[5].. برای زبان های در معرض خطر معیارهایی رد بندی شده اند.از جمل: زبان ایمن[6]، زبان در خطر[7]، زبان در حال زوال[8]، زبان در شرف زوال[9]، زبان تقریباً منقرض[10]، زبان منقرض[11] 1) زبان ایمن،زمانی زبان ایمن است که همه نسل ها در همه حوزه ها از آن استفاده می کنند و، نسبت به زبان های دیگری که در همان منطقه به کار می روند، گویشوران بیشتری دارند. بنابراین از این زبان به عنوان زبان دولت، آموزش و تجارت استفاده می شود. بسیاری از زبان های ایمن در جامعه جایگاه رسمی دارند و نسبت به سایر زبان ها از اعتبار بیشتری برخوردارند. (لنور و دویلی25:2006) 2) زبان در معرض خطر،زبانی زنده که همه گروه های سنی مختلف آموخته و به کار گرفته اند .این زبان بعضی از خصوصیات زبان ایمن را ندارد؛ مثلا فقط در تعدادی حوزه محدود به کار می رود. (همان:26) 3) زبان در حال زوال، وضعیت زبان در حال زوال به گونه ای است که گذار قابل توجهی به سوی جوامعی که این زبان در آنجا به کار می رود وجود داشته باشد. زبان های در حال نابودی در حوزه های محدودتری به کار می روند و زبان دیگری در محیط خانه جانشین آنها می شود. (همان:27) 4) زبان درشرف زوال، زبانی است که به کودکان انتقال داده نمی شود. (همانجا) 5) زبان تقریباً منقرض، زبانی می تواند تقریباً منقرض به حساب آید که تنها چند گویشور از مسن ترین نسل داشته باشد.( همان:28) 6) زبان منقرض، زبانی است که هیچ گویشوری ندارد. (همانجا)

2 جغرافیا،

تاریخچه و بافت اجتماعی شهر نایین شهر نایین، در در فاصله 145 کیلومتری شرق مرکز استان اصفهان قرار دارد. شهرستان نایین از شمال به استان سمنان، از شرق به استان خراسان، از جنوب به استان یزد و از غرب به شهرستان های اردستان و اصفهان محدود می شود. این شهرستان با مساحتی برابر 35049 کیلومتر مربع وسیع ترین شهرستان استان اصفهان است و دارای سه شهر به نام های انارک، خور و نایین است. نایین از شهرهای بسیار قدیمی ایران است و گواه این قدمت آثار باستانی فراوانی است که در این منطقه یافت می شود. از جمله این آثار می توان به بناهای متعلق به دوره پارت ها یا ساسانیان اشاره نمود (شاه سیاه،1382 : 4). تا چند سال قبل، بافت اجتماعی شهر را فقط مردم بومی تشکیل می دانند. ولی در حال حاضر، این بافت دگرگون شده است. مهمترین تحولی که در سال های اخیر در نایین پدید آمد، تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی است. که موجب آمدن دانشجویانی از شهرهای دور و استقرار آنها در این شهر شده است و این امر مسلماً در دراز مدت باعث تحولاتی در بافت اجتماعی و فرهنگی آنجا خواهند شد. 3 روش پژوهش افراد ساکن در شهر نایین در سال1385 به عنوان جمعیت نمونه در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند. تعداد کل جمعیت شهر نایین (براساس آمار فرمانداری این شهر)، که در پایگا ه اینترنتی اعلام شد، در سال 1385، 25516 نفر بوده است. در بررسی اجتماعی گویش نایینی، برای ارزیابی دو احتمال گذار زبان یا حفظ زبان، پرسشنامه ای تنظیم شد. این پرسشنامه دارای ۲۳ پرسش (بسته و باز) بود. سؤالها با توجه به مبانی نظری و عوامل مؤثّر در گذار زبان طراحی و در بین گروههای سنی مختلف تقسیم شد. در این تقسم بندی دو گروه جنسیتی زن و مرد، سه گروه تحصیلی و پنج گروه سنی در نظر گرفته شد. جدول (1) نمونه آماری این پژوهش را از نظر توزیع تحصیلی، سنی و جنسیتی معرفی می کند: جدول1. توزیع فراوانی افراد مورد بررسی در گروه های سنی و تحصیلی زن

	زن (تعداد)			مرد (تعداد)			مجموع
گروه سنی	بی سواد تا6   ابتدایی	7 تا دیپلم	دانشگاهی	بی سواد تا6 ابتدایی	7 تا دیپلم	دانشگاهی
12-7 سال	35	_	_	35	_	_	70
19-13 سال	_	35	_	_	22	13	70
35-20 سال	8	18	9	_	19	16	70
36-49 سال	9	14	12	7	14	14	70
50 سال به بالا	10	11	14	8	15	12	70
مجموع ستونی	62	78	35	50	70	55	350نفر

(تعداد) مرد (تعداد) مجموع گروه سنی بی سواد تا6 ابتدایی 7 تا دیپلم دانشگاهی بی سواد تا6 ابتدایی 7 تا دیپلم دانشگاهی 12-7 سال 35 _ _ 35 _ _ 70 19-13 سال _ 35 _ _ 22 13 70 35-20 سال 8 18 9 _ 19 16 70 36-49 سال 9 14 12 7 14 14 70 50 سال به بالا 10 11 14 8 15 12 70 مجموع ستونی 62 78 35 50 70 55 350نفر در حدود 400 پرسشنامه توزیع شد و در مجموع 350 پرسشنامه معتبر به دست آمد. پرسشنامه ها از اسفند1385 تا شهریور 1386 توزیع و جمع آوری شد. نتایج این آمارگیری در قالب جدولهای 2 تا 9 در بخش بعدی ارائه می شود. 4 تحلیل آماری داده ها در این بخش سعی می شود، با بررسی پاسخ های گویشوران به سؤالات پرسشنامه، وضعیت کاربردی کنونی گویش نایینی در شهر نایین ارزیابی شود. پرسش اصلی این پژوهش، این است: تعلق خاطر گویشوران نایینی از نظر کمی و کیفی به این گویش چگونه است؟ برای دست یافتن به پاسخ این سؤال، به بررسی میزان تکلم به هر یک از دو زبان فارسی معیار و گویش نایینی در بافت های مختلف خانه، کوچه و بازار، دوستان، مجالس خانوادگی و غیره می پردازیم. جدول 2. درصد و فراوانی کاربرد فارسی و نایینی در خانه فراوانی درصد فارسی 228 2/65 نایینی 61 4/17 هر دو 61 4/17 مجموع 350 100 جدول2 نشان می دهد که فارسی معیار در خانه نسبت به نایینی کاربرد بیشتری در حد سه برابر دارد. این تفاوت از نظر آماری کاملاً معنی دار است و در واقع، نشان دهنده جایگاه و شأن برتر فارسی نسبت به نایینی حتی در حوزه مکالمات خانگی است. به بیان دیگر، به نظر می رسد فارسی، به عنوان زبان رسمی، در نگرش های گویشوران نایینی به دلایل مختلف (فراگیری رسانه های فارسی زبان، ضرورت به کارگیری این زبان در مشاغل با اعتبار بیشتر و ...) جایگاه معتبرتری نسبت به نایینی پیدا کرده است، به طوری که از حوزه کاربردهای رسمی خارج شده و به حوزه های خصوصی و عاطفی مردم راه پیدا کرده است. جدول 3. درصد و فراوانی کاربرد فارسی و نایینی در کوچه و بازار میزان زبان فراوانی درصد فارسی 228 1/65 نایینی 36 2/10 هر دو 86 7/24 مجموع 350 100 جدول3 نشان می دهد که فارسی بیشترین کاربرد را در حوزه اجتماع دارد (1/65%) که بیش از ۶ برابر کاربرد نایینی است. از جمله دلایل این موضوع، اعتبار آشکار فارسی به عنوان زبان رسمی کشور در نزد گویشوران نایینی است که موجب همگرایی هر چه بیشتر آنها به فارسی زبانان در همه موقعیت ها می شود. جدول 4. درصد و فراوانی کاربرد فارسی و نایینی در ارتباط با همسر میزان زبان فراوانی درصد فارسی 196 56 نایینی 126 36 هر دو 28 8 مجموع 350 100 . با توجه به جدول 4، همسران با درصد بسیار بالا «فارسی» را در تکلم با یکدیگر ترجیح می دهند. این امرهمانطور که پیش از این نیز گفته شد نشان می دهد که فارسی در نگرش های زبانی گویشوران نایینی از حد شأن و جایگاه یک زبان صرفا رسمی فراتر رفته و شأن و جایگاهی عاطفی یافته است به طوری که در مکالمات خصوصی و صمیمانه نیز جایگزین نایینی شده است. جدول 5. درصد کاربرد فارسی و نایینی در محیط خانه بر حسب گروه سنی کاربرد زبان گروه سنی فارسی (درصد) نایینی (درصد) هردو (درصد) بدون جواب (درصد) بدون جواب (درصد) مجموع (درصد) 12 -7 سال 4 /81 5 /18 0 1/0 1/0 100 19-13 سال 80 5/18 4/1 1/0 2/0 100 35-20 سال 5/68 5/ 18 8/12 2/0 2/0 100 49-36 سال 5/48 7/15 7/35 1/0 3/0 100 50 سال به بالا 4/41 20 5/38 1/0 1/0 100 با توجه به جدول بالا، کاربرد فارسی در محیط خانه با کاهش سن نسبت مستقیم دارد. یعنی گویشوران کم سن و سال تر به میزان بیشتری فارسی را در منزل مورد استفاده قرار می دهند. به هر ترتیب، بیشترین میزان کاربرد هر دو زبان را می توان در سنین میانسالان و افراد مسن مشاهده کرد که این خود نشان از گذار زبان در طیف نسلی دارد. جدول 6. درصد کاربرد فارسی و نایینی در ارتباط با دوستان بر حسب گروه سنی کاربرد زبان گروه سنی فارسی (درصد) نایینی (درصد) هردو (درصد) بدون جواب (درصد) مجموع (درصد) 12 -7 سال 90 1/7 8/2 1/0 100 19-13 سال 8/92 8/2 2/4 2/0 100 35-20 سال 1/57 2/14 5/28 2/0 100 49-36 سال 5/58 35 2/6 3/0 100 50 سال به بالا 5/28 20 4/51 1/0 100 با توجه به جدول 6، تمام گروه های سنی، فارسی را بیشتر از نایینی به کار می برند. با این حال، متغیر سن یا، به بیان دیگر، نسل بر توزیع کاربرد این دو زبان کاملاً موثر است و هر چه سن افراد کمتر است تمایل به کاربرد فارسی بیشتر، و به عکس، تمایل به کاربرد نایینی کمتر است. افزایش گرایش به کاربرد نایینی توسط گروه میانسال (۳۶-۴۹ سال) نسبت به سایر گروه های سنی امری قابل تامل است. شاید بتوان این افزایش را به وفور توجه افراد این سنین به مسایل هویتی دانست. جدول 7. نگرش گویشوران نسبت به تسلط خود به نایینی میزان نگرش فراوانی درصد زیاد 142 5/40 تا حدودی 188 7/53 اصلاً ً 20 8/5 مجموع 350 100 با توجه به جدول 7، پاسخ « تاحدودی» بالاترین درصد را داراست (7/53%). اگرچه تنها 8/5٪ گویشوران هیچ آشنایی با نایینی ندارند، با این حال، 7/53 ٪ افراد به طور تقریبی و نه کامل با این گویش آشنا هستند که این خود دال بر روند گذار گویش است. وقتی نگرش مردم نسبت به یک زبان یا گونه ای از زبان چندان مثبت نباشند، نخست، به تدریج تسلط خود به آن را از دست می دهند، چون مایل به به استفاد از آن نیستند و، در نتیجه این عدم استفاد، کاملا تسلط خود به آن را از دست خواند داد. از دیگر سو، حتی گاهی ممکن است گروهی از مردم به زبان یا گونه ای از زبان تسلط داشته باشند، اما چون آن گونه زبانی در نظر آنها ارزش چندانی ندارد، تسلط به آن نیز ارزش چندانی در نظر ایشان ندارد و حتی ممکن است با زبان به خوبی آشنا باشند اما تمایلی به بازگو کردن آن نداشته باشند. جدول 8. نگرش والدین نسبت به ضرورت تسلط فرزندانشان به نایینی میزان نگرش فراوانی درصد زیاد 84 24 تا حدودی 189 54 اصلاً ً 77 22 مجموع 350 100 با توجه به جدول 8، بالاترین درصد متعلق به پاسخ « تاحدودی» است و اینکه ۲۲٪ این گروه سنی اصلاً با این گویش آشنایی ندارند دلالت بر منفی شدن نگرش ها نسبت به این گویش در میان این نسل است. جدول9. درصد و فراوانی کاربرد فارسی و نایینی به عنوان زبان ترجیحی فرزندان میزان نگرش فراوانی درصد زیاد 267 2/76 تا حدودی 40 4/11 اصلاً ً 43 4/12 مجموع 350 100 جدول 9 نشان می دهد که اکثریت قاطع والدین استفاده از زبان فارسی را برای فرزندانشان ترجیح می دهند. این نگرش نشان دهنده جایگاه معتبرتر فارسی نسبت به نایینی در جامعه زبانی مورد بررسی است. یعنی والدین، اصلی ترین مربیان فرزندان، آنها را ترغیب به تکلم به فارسی می کنند که این خود یکی از دلایل و نشانه های گذار زبان است. در مجموع، می توان گفت که گویشوران نایینی شأن زبان فارسی را به عنوان زبان رسمی و ملی و حتی زبان خانه بالاتر از شأن گویش محلی خود تلقی می کنند.

جمع بندی و نتیجه گیری:

براساس نتایج پژوهش حاضر، روشن شد که گویش نایینی از وضعیت کاربردی خوبی برخوردار نیست و گویشی در معرض خطر تلقی می شود. به این معنی که تقریبا تمامی زنان و مردان مشمول این پژوهش که در مقاطع سنی، تحصیلی و شغلی مختلف هستند، در حوزه های مختلف خانه، کوچه و بازار ، ارتباط های خویشاوندی و ... زبان فارسی را بیشتر از گویش نایینی به کار می برند. از عمده ترین دلایل ارائه شده توسط گویشوران برای کاربرد بیشتر فارسی، می توان به عواملی از قبیل «برقراری ارتباط بهتر از طریق زبان فارسی»، «عدم تسلط به گویش نایینی»، «تسلط بیشتر به زبان فارسی» و« اعتبار بیشتر فارسی به مثابه زبان ملی» اشاره نمود. به نظر می رسد فارسی، به عنوان زبان رسمی، در نگرش های گویشوران نایینی به دلایل مختلف (فراگیری رسانه های فارسی زبان، ضرورت به کارگیری این زبان در مشاغل با اعتبار بیشتر و ...) جایگاه معتبرتری نسبت به نایینی پیدا کرده است. به هر ترتیب، یافته های پژوهش، نشان دهنده گذار زبانی رو به رشدی در شهر نایین می باشد، چون کاربرد گویش نایینی توسط فرزندان تقریبا در تمام حوزه ها بسیار ناچیز می باشد، تأثیر حوزه خانواده، به عنوان مهمترین حوزه انتقال گویش نایینی از والدین به فرزندان، کم رنگ شده است و در بیشتر موارد زبان فارسی به فرزندان منتقل می شود والدین تمایل زیادی ندارند که فرزندانشان گویش نایینی را یاد بگیرند. بنابراین با توجه به معیارهای ششگانه دسته بندی زبان های در معرض خطر و عدم انتقال گویش نایینی به فرزندان، گویش نایینی، گویشی « درشرف زوال» به شمار می رود. برخی از نتایج خاص این پژوهش را می توان در زیر فهرست کرد: - در خانه فارسی نسبت به نایینی کاربرد بیشتری دارد و این بیانگر از بین رفتن گویش نایینی در محیط خانه می باشد (جدول 2). - همسران با درصد بسیار بالا «فارسی» را در تکلم با یکدیگر ترجیح می دهند(جدول 4). - فارسی بیشترین کاربرد را در حوزه اجتماع دارد (1/65%) (جدول 3). - تمام گروه های سنی، فارسی را بیشتر از نایینی به کار می برند. - کاربرد فارسی در موقعیت های رسمی مثل مدرسه، حیات نایینی را مورد تهدید قرار داده است. - فقدان نگرش مثبت به نایینی در فرزندان می تواند در آینده در امر انتقال گویش نایینی مشکل آفرین باشد. - در نسل های بعدی، احتمال فراگیر شدن فارسی بیشتر از دوزبانه ماندن جامعه زبانی است. - گرایش غالب به سوی حفظ گویش نایینی نیست.